प्रकाशकाच्या नजरेतून

     "ब्लॅक आणि व्हाइट या दोन टोकांमध्ये अनेक रंगांच्या शेड्स असतात आणि त्यादेखील तेवढ्याच महत्त्वाच्या असतात, असे त्याला वाटे. भडक जे असते, ठसठशीत असते. त्याचेही काही सौंदर्य असते; पण फक्त तेवढेच सुंदर असते, हे त्याला मान्य नव्हते. असे असले तरी, अनेक कारणांमुळे एखाद्या चित्रातले बारकावे आणि शेड्स याच्यापेक्षा ठळक रंगांवरच मूल्यमापन करावे लागते, हे त्याच्या अंगवळणी पडले होते. असे करण्यामागची कारणे 'सिच्युएशनल' असतात आणि सिच्युएशन ठरवणारा गव्हर्निंग फॅक्टर कोणता असतो, ह्याबद्दल त्याचे ठाम मत होतेच. ते म्हणजे सिच्युएशन ठरवणारा गव्हर्निंग फॅक्टर म्हणजे मतलबाच्या रथाचा घोडा!", असं वाटणारा हा 'कुणीतरी १' .

‘कुणीतरी १′ हेच ‘अनामिकाची विचारधून' या पुस्तकाचं मध्यवर्ती पात्र. हे लिंग, भाषा, जात, धर्म, देश, प्रांत, सजीव, निर्जीव, स्थळ, काळ, वेळ आणि पार्श्वभूमी या सगळ्याच्या पलीकडचं पुस्तक आहे. कोणत्याही संदर्भामध्ये आणि संदर्भांच्या वर्णनामध्ये न अडकलेली ही गोष्ट संदर्भाच्या आणि त्यांच्या वर्णनाच्या पलीकडे जाऊ पाहणारी आहे आणि हेच या पुस्तकाचं सगळ्यात प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणता येईल. त्यामुळे कुठेही विशेष नामांचा वापर न करता कुणीतरी १, प्रॉडक्टव्यक्ती... अशी किती तरी सर्वनामे पुस्तकात येतात.

काही तरी एक सूत्र घेऊन लिहिलेलं एक महत्त्वाचं पुस्तक म्हणजे 'अनामिकाची विचारधून'. रूढार्थानं ती एक कादंबरी असली तरी त्यात साहित्याचा हर एक प्रकार लीलया वापरला गेला आहे. कथा सांगणं, दीर्घ कवितांचा चपखल वापर, अधूनमधून केलेलं समर्पक निवेदन, मुलाखती, शैलीत असलेली सूक्ष्म विनोदी झालर, उपरोधाचा केलेला चपखल वापर ही या पुस्तकाची सहज नजरेत भरणारी वैशिष्ट्यं. लेखकानं विचारपूर्वक विचारांवर काम केलं आहे. विचार ही मानवी अस्तित्वाची मूलभूत अट आहे. विचारांचं स्वातंत्र्य आणि अभिव्यक्ती सर्वात मोलाची गोष्ट आहे, असं जेव्हा लेखक म्हणतो तेव्हा आपणही विचार करायला लागतो.

या कादंबरीला फक्त वैज्ञानिक किंवा राजकीय असा शिक्काही मारून चालणार नाही, कारण यात या दोन विषयांसह इतिहास, कायदा, तत्त्वज्ञान, मानसशास्त्र, शिक्षण, अध्यात्म, तुलनात्मक विश्लेषण, संतविचार, सामाजिकशास्त्र, निसर्ग आणि तंत्रज्ञानाचा झगडा अशा नानाविध विषयांना स्पर्श केला आहे. सौंदर्याच्या साचेबंद व्याख्येला लेखकानं दिलेला छेद, प्रचलित शिक्षणाबरोबरच नव्या योग्य शिक्षणपद्धती आत्मसात का केल्या पाहिजेत या विषयीचे पुस्तकातले युक्तिवाद महत्त्वाचे आहेत. सर्व स्तरांवर होणारा नैतिकतेचा -हास, इंटरनेटवर माहितीचा विस्फोट, स्त्री-पुरुष असमानता अशा समस्यांवर मार्मिक टीका करतानाही त्यांची भाषा कुठेही अनावश्यकपणे आक्रमक होताना दिसत नाही आणि त्यांची सकारात्मकता तसूभरही कमी होत नाही.

कुणीतरी १ हे पुस्तकाचं मध्यवर्ती पात्र ज्या काळजीनं आणि मेहनतीनं बेतलं आहे त्याला तोड नाही. लेखक भारतीय प्रशासकीय सेवेतले ज्येष्ठ अधिकारी तर आहेतच; पण ते एक प्रगल्भ, संवेदनशील, बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांच्या बुद्धीची झेप या प्रत्येक अक्षरात उमटते. विचारांच्या ऊर्जेवर जगणाऱ्या एका प्रामाणिक, पुस्तकातल्या धाडसी, कणखर अधिकाऱ्याची तळमळ या पुस्तकातून व्यक्त झाली आहे. ही तळमळ देशाच्या सुजाण नागरिकाचीही आहे.

कुणीतरी १ आणि इतर अनेक पात्रांमध्ये लेखकाच्या स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वाची छाप पडलेली दिसते. ज्या समाजात आपण जन्माला आलो त्या समाजाचे आपण काही देणं लागतो या भावनेतून काम करणारा हा अधिकारी व्यवस्थापनशाही, व्यवस्थेतली उतरंड, त्यामुळे होणारी गटबाजी, स्वार्थी जग यातूनही इच्छा असेल तर मार्ग निघू शकतो, असं सांगतो. वर्षानुवर्षं प्रशासनात तटस्थ वृत्तीनं काम करत असल्यामुळे त्यांच्या बोलण्यात नेहमी एक जबाबदारी आणि खबरदारी दिसते. इतक्या वर्षांचं सगळं मनात साठलेलं कागदावर उमटवताना ते स्थितप्रज्ञता आणि संयम सोडत नाहीत.

'अनामिकाची विचारधून' या कादंबरीच्या नावातच सुरू झालेला सस्पेन्स शेवटपर्यंत कायम राहतो. यंत्रणेत जी आहे ती परिस्थिती यात राहूनही प्रत्येकाला विचारपूर्वक, बुद्धी वापरून, धडपड करून विधायक कामाचं लक्ष्य कसं गाठता येतं याचा परिपाठ या पुस्तकानं घालून दिला आहे. विचार करणाऱ्या प्रत्येकाला हे पुस्तक अर्पण करताना लेखक 'व्यक्ती ते समष्टी' हा एक विचार देतो. जगात काही चांगलं काम करायचं असेल तर चांगल्या विचारांच्या व्यक्तींनी एकत्र येऊनच पुढे जावं लागेल हा धागा त्यात दिसतो -

विज्ञानात न्हालेला माणूस 'मी' पणापेक्षा 'आपण' पणावर जास्त प्रेम करतो आणि मला वाटते, मी तसाच 'आपण' पणावर अधिक प्रेम करणारा माणूस आहे. माझी 'आपण' ची व्याख्या मात्र इतर अनेकांपेक्षा वेगळी आहे, व्यापक आहे. ती कुठल्याही एका समाजघटकाशी निगडित नाही. ती भाषा, प्रांत, धर्म, पंथ कश्शाकश्शाशी मुळीच निगडित नाही. मी विश्वाचा नागरिक आहे. माझे नाते केवळ भू-गोलाशी नाही, तर ख-गोलांशी आहे.

निसर्गाचं सूक्ष्म निरीक्षण ही पुस्तकाची आणखी एक जमेची बाजू. पुस्तकात घोडा, चिमणी, कुत्री यासह निसर्गातल्या अनेक प्रतिमांचा सुरेख पद्धतीनं वापर ठायी ठायी आहे. त्याही पलीकडे जाऊन सजीवांप्रमाणे निर्जीवांचे विचारही त्यात आले आहेत.

त्याचे एक बोलके उदाहरण-

अंगणातले गुलमोहराचे झाड कुंपणाच्या कानाशी कुजबुजू लागले.

झाडावरच्या

कोकिळेने आपल्या साथीदाराला अंगणातल्या सळसळत्या उत्साहाबद्दल तेवढ्याच उत्साहाने सांगितले. घराच्या भिंती तो उत्साह पाहून मोहरून गेल्या. छोट्या विश्वाच्या नायकाचा उत्साह संसर्गजन्य झाला. छोट्या विश्वातले सारेच सजीव- निर्जीव उत्साहाने सळसळू लागले. वाऱ्याच्या झुळकीला कोकिळेच्या गाण्याने निरोप पोहोचवला. खारुताईने झुबकेदार शेपटी उभारली आणि छोट्या विश्वाच्या नायकाशी वेगाची स्पर्धा सुरू केली.

आता प्रकाशक म्हणून सदामंगल पब्लिकेशननं हे पुस्तक का छापलं याकडे येऊ या. सदामंगल पब्लिकेशन सुरू होऊन जेमतेम सात वर्षं झाली आहेत. पुस्तकं निवडताना दर्जा आणि विविधता राखण्याचा प्रयत्न आम्ही नेहमीच केला आहे. हे पुस्तकंही याला अपवाद नाही. लेखकानं अनेक प्रकाशन संस्थांच्या पर्यायांची चाचपणी करून सदामंगल पब्लिकेशनची गुणवत्तेच्या निकषावर निवड केली यात संस्थेचं यश आहे. एका चांगल्या व्यावसायिक ( धंदेवाईक नाही) प्रकाशकाचा कल नेहमी मोठा खप होऊ शकेल अशी पुस्तकं छापण्याकडे असतो. दर्जेदार निवडीला हे पुस्तकही अपवाद नाही.

‘अनामिकाची विचारधून' हे पुस्तक समजायला अवघड आहे का ? बुद्धिजिवींसाठीच ते फक्त लिहिलं आहे का? ते पूर्ण वाचलं जाईल का ? असे अनेक प्रश्न हे पुस्तक तयार होताना आमच्या मनात आले. या चौकटीपलीकडे जाऊन आम्ही काही वेगळा विचार केला तो असा - सामान्य माणसाला समजायला पुस्तक कठीण वाटेलही; पण सामान्य माणूसही विचार करतोच की. फक्त त्याची व्यक्त होण्याची पद्धत तथाकथित एलिट ग्रुपपेक्षा वेगळी असते, कारण त्याच्या वैचारिक समस्या वेगळ्या असतात, सामाजिक चौकट भिन्न असते. थोडक्यात, प्रत्येक जण त्याच्या त्याच्या पातळीवर विचारांचा झगडा करतच असतो आणि हे विचारच कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहेत.

उशीर कधीच झालेला नसतो. मनात लख्ख प्रकाशाचा क्षण चमकला, हे महत्त्वाचे! त्याच्या प्रकाशात पुढची वाटचाल महत्त्वाची. शंभराव्या घावाने दगड फुटला म्हणजे पहिले ९९ घाव वाया गेले, असे म्हणायचे का? मुळीच नाही. आयुष्यातले आधीचे सारे क्षण ह्या एका लख्ख क्षणाकडेच कणाकणाने नेत होते, हेच खरे!, असं लेखक एके ठिकाणी म्हणतो. असे अनेक उतारे बुद्धीला लागलेला गंज खरवडून मार्गदर्शकाचं काम करतात. आपण खडबडून जागे होतो..

या पुस्तकाला अनेक आयाम आहेत. प्रत्येकाला त्यातल्या वेगवेगळ्या बाजू दिसतील. प्रत्येक जण या पुस्तकाकडे याच व्यापक नजरेनं, परिप्रेक्ष्यातून बघेल अशी मला खात्री आहे. दोन सपाट प्लेट्स आणि दोन समतल आरशांमध्ये रंगीत साहित्याचे सैल बिट्स (जसे की काच किंवा प्लॅस्टिक) असलेले एक साधन म्हणजे कॅलिडोस्कोप. तो असा फिरवतात किंवा ठेवतात की सामग्रीच्या तुकड्यांच्या स्थितीतील बदल वेगवेगळ्या अगणित नमुन्यांच्या विविधतेमध्ये परावर्तित होतात. कॅलिडोस्कोपिक वास्तवाची मुळे ग्रीक तत्त्वज्ञानात सापडतात. त्याची व्याख्या अशी, 'A kaleidoscopic reality which speaks of beauty and forms, is a harmony composed of disparate elements, a succession of unified varieties that can take on several aspects depending on the angle of the experience and the moment of the observation.' म्हणूनच कुणाला पुस्तक प्रस्थापितविरोधी वाटेल, कुणाला हुकूमशाही वृत्तीविरुद्ध वाटेल; पण जे पुस्तक वाचतील त्या प्रॉडक्टव्यक्तीला ही कादंबरी आपणच जगलो आहे असं वाटेल, जसं ते मला वाटलं. ‘अनामिकाची विचारधून'नं मराठी साहित्यात खरं तर मोलाची भर घातली आहे आणि त्याची दखल साहित्यिक वर्तुळाला घ्यायला लागेल, कारण असे वेगळ्या प्रकारचे प्रयोग सध्या फारच अपवादानं होतात. अशा महत्त्वाच्या पुस्तकाची जबाबदारी माझ्या खांद्यावरती दिल्याबद्दल किरण कुलकर्णी यांचे मनापासून आभार.

​

प्रज्ञा जांभेकर